گزارش زمين لرزه 29/10/1390،شمال خاوری نیشابور

شکل (1): موقعیت مرکز سطحی زمین لرز ه 29/10/1390شمال خاوری نیشابور تعیین شده در شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، موقعیت گسل نیشابوربه طول تقریبی 74 کیلومتر واقع در 7کیلومتری شمال خاوری کانون زمین لرزه در شکل نشان داده شده است.

شکل (2) : لرزه نگاشتهای ثبت شده در شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه از زمین لرزه 29/10/1390شمال خاوری نیشابور.

شکل (3): سازوکار کانونی زمین لرزه 29/10/1390شمال خاوری نیشابور( اقتباس از سایت www.emsc-csem.org).

 

شکل (4): سازوکار کانونی زمین لرزه های مهم منطقه ( اقتباس از سایت www.emsc-csem.org).

 

شکل(5): نقشه شدت زمین لرزه ( اقتباس از سایت http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/shakemap/global/shake/c0007nly).

 

2- پیشینه لرزه خیزی منطقه

2-1-لرزه خیزی سده بیستم خراسان رضوی

بررسی لرزه خیزی گستره حدود1 درجه در 1 درجه کانون زمین لرزه نشان می دهد که حدود 182رویداد لرزه ای در سده گذشته در منطقه رخ داده(شکل6)،که 23 مورد از آنها دارای بزرگای 5 و بیشتر از 5 است. این آمار نشان دهنده لرزه خیزی بالا در منطقه خراسان رضوی می باشد. بزرگترین این زمین لرزه ها زمین لرزه 17 آبان 1318(8 نوامبر 1939 میلادی) 29 کیلومتری شمال خاوری سبزوار با بزرگای 3/6mb= است.

 

شکل(6): لرزه خیزی منطقه در سده اخیر.

2-2- زمین لرزه های تاریخی خراسان رضوی

در محدود در نظر گرفته شده که قسمتی از خراسان رضوی می باشد، تعداد 13زمین لرزه تاریخی مهم وجود دارد(جدول1 و شکل7) که شرح مهمترین آنها به قرار زیر می باشد:

• زمین لرزه 1145 میلادی،نیشابور
  درسال 540 هجری قمری زمین لرزه ای با بزرگای3/5 MS=با ویرانگری محلی برخی از ساکنان نیشابور را به فکر مهاجرت انداخت.
• زمین لرزه 1209 میلادی، نیشابور
  در سال 605 هجری قمری زمین لرزه فاجعه باری، که در سرتاسر بخش بزرگی از خراسان باختری حس شد، منطقه نیشابور را تقریباً بکلی ویران کرد. بزرگای این رویداد6/7 MS= بوده است. شمار بسیار اندکی از ساختمان ها در نیشابور توانستند در برابر زمینلرزه ایستادگی کنند و این استثناء ها عبارت بودند از مسجد منیعی و میدان اصلی. بقیه شهر فرو ریخت و به رغم این واقعیت که پیشلرزه ها به مردم هشدار داده بود و بسیاری از آنان به فضای باز گریخته بودند، شمار بسیاری از مردم کشته شدند. آسیب در بیرون شهر نیز به همان اندازه سنگین بود، به گونه ای که در چندین روستا حتی یک تن نیز جان بدر نبرد. در مجموع، پیرامون 10000 تن کشته شدند . پسلرزه ها به مدت دو ماه دنباله داشتند و شهر نیشابور دگربار بر همان جایگاه ساخته شد.
• زمین لرزه 1251 میلادی- نیشابور
  زمین‌لرزه ای در سال 649 هجری قمری با بزرگای 3/5 MS=در نیشابور روی داد که بخشی از شادیاخ را بکلی ویران کرد.
• زمین لرزه 7 اکتبر 1270 میلادی، نیشابور
  در بامداد 19 صفر 669 هجری قمری، زمین لرزه فاجعه باری با بزرگای1/7 MS= در نیشابور روی داد،‌حومه پیشین شهر، شادیاخ، و شماری روستا را ویران کرد و 10000 تن از مردم از میان رفتند. به همه ساختمان های عمده،‌از جمله مناره مسجد جامع،‌ زیان رسید. پسلرزه ها تقریباً بدون وقفه به مدت دو هفته دنباله داشت. سرانجام، نیشابور در جایی که از جایگاه پیشینش قدری فاصله داشت دگر باره ساخته شد.
  
• زمین لرزه فوریه 1389 میلادی، نیشابور
  درصفر 791 هجری قمری بار دیگر یک زمین لرزه فاجعه بار به دنبال پیشلرزه های نیرومندی که به مدت چهار روز روی می دادند، به نیشابور آسیب رساند. زمین لرزه اصلی، که بسیار شدید بود و مایه ویرانی تقریباً آنی گردید. شهر را به تمامی ویران کرد و همه ساکنان شهر، بجز شمار اندکی را کشت. . بزرگای این رویداد6/7 MS= بوده است.
  چند ماه پس از زمین لرزه، بازماندگان در نزدیکی ویرانه های شهر ساختمانهایی را که سقف آنها با تیر و چادر پوشانده می شد برپا کردند. دگرریختی زمین،‌ احتمالاً زمین لغزه ها، آسیب های اساسی به برخی از روستاها راسند و به کشمکش های بعدی بر سر مالکیت زمین در نواحی آسیب دیده انجامید.
  
• زمین لرزه 23 نوامبر1405میلادی، نیشابور
  در 30 جمادی الاول 808 هجری قمری زمین لرزه فاجعه باری در نیشابور و توابع آن روی داد. شهر کاملاً ویران شد و تنها کسانی که در بیرون و در صحرا بودند جان بدر بردند. پسلرزه ای ویرانگر به مدت چندین روز دنباله داشت و در مجموع بیش از 30000 تن جان باختند و هیچ ساختمانی پا برجا نماند. شهر، شاید در جای کنونی خود، دگر بار ساخته شد. بزرگای این رویداد6/7 MS= بوده است.
• زمین لرزه 30 ژوئیه 1673 میلادی، مشهد
  در 15 ربیع الثانی 1084 هجری قمری زمین لرزه ویرانگری در خراسان روی داد. دو سوم مشهد، از جمله گنبد مرقد امام رضا، سقف گنبدی مسجد گوهر شاد و بسیاری ساختمان های همگانی، ویران شد. 4000 تن کشته شدند. نیشابور نیز به سختی آسیب دید و نیمی از شهر فرو ریخت و 1600 تن جان خود را از دست دادند. گفته شده است که شهر کوچک دیگری نیز بکلی ویران شده بوده است. بزرگای این رویداد6/6 MS= بوده است.
• زمین لرزه آوریل 1687 میلادی، مشهد
  زمین لرزه آسیب رسانی در مشهد روی داد

 جدول(1): فهرست زمین لرزه های تاریخی منطقه شمال استان خراسان رضوی.

Year	Month	Day	Hour	Lon.	Lat.	Magnitude		REF.
1145				58.80	36.20	Ms	5.3	AMB
1209			12	58.70	36.40	Ms	7.6	AMB
1251				58.80	36.20	Ms	5.3	AMB
1270	10	7	12	58.80	36.20	Ms	7.1	AMB
1389	2		6	58.80	36.20	Ms	7.6	AMB
1405	11	23		58.80	36.20	Ms	7.6	AMB
1673	7	30		59.30	36.30	Ms	6.6	AMB
1687	4			59.60	36.30			AMB
1833				58.10	37.30		6.2	AMB
1851	6		12	58.40	36.80		6.9	AMB
1871	12	23	18	58.40	37.40		7.2	AMB
1893	11	17	15	58.40	37.00		7.1	AMB
1895	1	17	11	58.40	37.10		6.8	AMB

شکل(7): زمین لرزه های تاریخی گستره شمال استان خراسان رضوی( اعداد کنار چند ضلعی ها نشان دهنده سال روی داده زمین لرزه ها به میلادی می باشد).

 

 3-زمين شناسی استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوي شامل نواحي شمال شرق ايران است كه از ديدگاه زمين شناسي دو پهنه ساختاري ـ رسوبي با ويژگيهاي زمين شناسي و اكتشافي كاملا متفاوت را شامل مي شود. به نواحي واقع در شمال ـ شمال شرقي استان، كوههاي هزار مسجد نام داده شده كه بخشي از قلمروهاي زمين شناسي با ذخاير هيدروكربوري قابل توجه است و به ( پهنه كپه داغ) معروف است. در حاليكه نواحي مركزي ـ جنوبي استان بخشي از ايالت زمينساختي ايران مركزي است كه حاوي ذخاير معدني فلزي و غير فلزي گوناگون است. با عنايت به ويژگيهاي زمين شناسي ـ ساختاري متالوژنيك، اين استان را مي توان به دو قلمروي جداي زير تقسيم كرد.
ـ پهنه ساختاري ـ رسوبي كپه داغ
ـ پهنه ساختاري ـ رسوبي ايران مركزي
پهنه كپه داغ ويژگيهاي همگن دارد. در حاليكه ايران مركزي سرزمين ناهمگني با ويژگيهاي گوناگون است. بطوريكه ضروري است بخش ايران مركزي استان خراسان را به زير پهنه هاي جدا تقسيم كرد.از ديدگاه خاصه هاي زمين شناسي و معدني پهنه هاي فوق الذكر داراي ويژگيهاي زير هستند.

الف : پهنه ساختاري ـ رسوبي كپه داغ
پهنه كپه داغ شامل كوههاي شمال غربي ـ جنوب شرقي، شمال استان خراسان است كه از نظر كوه نگاري نام هزار مسجد دارد. در كوههاي كپه داغ سنگهاي پالئوزوئيك در نزديكي معدن زغالسنگ آق دربند برونزد دارند كه بيشتر از نوع سنگهاي رسوبي پلاتفرمي است. سنگهاي مزوزوئيك كپه داغ توالي نسبتا ضخيمي (حدود6000 متر) از سنگ آهـك، مارن و كمي سنگ آواري است كه چـكـادهاي بلنـد هـزار مسجـد را مي سازند. سنگ منشا، و سنگ مخزن ذخاير گازي خانگيران بخشي از تواليهاي مزوزوئيك كپه داغ اند. ميدان گازي بسيار عظيم خانگيران در تاقديس خانگيران با 35 کيلومتر پهنا قرار دارد و سنگ مخزن اصلي آن سازند مزدوران مي باشد.

ب: پهنه ايران مركزي
تمام گستره هاي واقع در جنوب آق دربند، مشهد ـ قوچان، بجنورد بخشي از حاشيه شمال شرقي ايران مركزي هستند. ويژگيهاي زمين شناسي و همچنين الگوي ساختاري اين پهنه گسترده يكسان نبوده و زيرپهنه هاي زير در آن قابل شناسايي است.
ـ زير پهنه بينالود
زير پهنه بينالود شامل كوههاي شمال نيشابور ـ جنوب غرب مشهد و شمال تربت جام است كه روند شمال غرب ـ جنوب شرق دارد.تواليهاي پالئوزوئيك اين زيرپهنه مشابه ايران مركزي است سنگهاي مزوزوئيك آن شباهت بيشتري با البرز دارند بهمين دليل زيرپهنه بينالود به صورت يك زون تدريجي بين البرز وايران مركزي دانسته شده است.
ـ زير پهنه سبزوار ـ تربت جام
اين زير پهنه شامل گستره هاي محدود بين گسل ميامي ـ سنگ بست و گسل درونه است كه در يك روند تقريبي شرقي ـ غربي از سبزوار تا مرز افغانستان ادامه دارد. در اين زير پهنه سنگهاي پالئوزوئيك و مزوزوئيك برونزد محدود دارند. برونزدهاي سنگي عمده اين زير پهنه را مي توان در سه گروه بزرگ دسته بندي كرد.
گروه اول مجموعه هاي افيوليتي سبزوار وتربت حيدريه هستندكه خاستگاه اقيانوسي دارند.اين سنگها ميزبان ذخاير گوناگوني از نوع كروميت، منيزيت، هونتيت و ... مي باشند.
گروه دوم مجموعه هاي آتشفشاني اوايل ترشيري(ائوسن) هستند كه بويژه از شمال بردسكن تا شمال تربت حيدريه و تا نزديك مرز افغانستان(در شمال گسل درونه) رخنمون دارند. در اين گروه سنگها ذخايري از مس(دمق، قلعه، تكنار...)، سرب وروي(تكنار)، آنتيموان(چليو) و طلا(ارغش، كوه زر...) وجود دارد.
گروه سوم تواليهاي رسوبي فليش گونه هستند كه تغييرات سني آنها از ائو سن تا زمان نئوژن است.
ـ زير پهنه لوت
زير پهنه صحرايي لوت شامل نواحي واقع در جنوب كاشمر ـ تربت حيدريه است. حد غربي اين زير پهنه به گسل نايبند و حد شرقي آن به گسل نهبندان محدود است.در اين زير پهنه پديده هاي ماگماتيسم دروني و بيروني و متامورفيسم سبب گرديده كه پديده هاي كاني زايي در خور توجه باشد.

 4- گسلهای منطقه خراسان رضوی

• راندگی بینالود
  گسل بنیادی بینالود با راستای خم دار شمال باختری- جنوب خاوری و درازای نزدیک به 92 کیلومتر در پای دامنه جنوب باختری رشته کوه بینالود واقع شده و از 15 کیلومتری خاور شهر نیشابور می گذرد. اختلاف بلندی ناگهانی و شدید میان دشت شمال نیشابور ( با ارتفاع حدود 1200 متر) و نزدیکترین چکادکوه به آن در یک فاصله تقریباً 20 کیلومتری ( با ارتفاع نزدیک به 3200 متر) از جمله ویژگیهای توپوگرافی این پهنه است که به نظر می رسد در راستای گسل فعال بینالود روی داده باشد. سازوکار این گسل، راندگی با شیب به سمت شمال خاوری است. به نظر می رسد که زمین‌لرزه سال 1928 میلادی، با بزرگی 2/5 در ارتباط با این گسل روی داده باشد(شکل1).
• گسل نیشابور
  گسلی است با راستای شمال باختری- جنوب خاوری، درازای 74 کیلومتر و شیب به سوی شمال خاوری که از 3 کیلومتری شمال باختری نیشابور می گذرد(شکل1).
• گسل فشاری ریوند
  گسلی است با راستای خمدار شمال باختری- جنوب خاوری، درازای 67 کیلومتر و سازوکار فشاری و شیب به سوی شمال خاوری(شکل1).
• گسل دورونه( گسل کویر بزرگ)
  گسل کویر بزرگ یکی از ساختهای بنیادی ایران زمین است که با درازای حدود 700 کیلومتر از مرزهای شرقی ایران تا بخش مرکزی دشت کویر کشیده شده است. با وجود این که این گسل رسوبات جوان کواترنر را می برد، اما داده های لرزه خیزی زیادی از آن در دست نیست.
  گسل کویر بزرگ در درازای بخش شرقی خود، مرز میان کوه سرخ (در شمال) با حوضه کویر نمک (در جنوب) را تشکیل داده است. ویژگیهای زمین ریختی بخش شرقی این گسل که توسط چالنکو و همکار (1973) مورد بررسی قرار گرفته است، نشان می دهد که برخلاف نظر ولمن (1966) که برای گسل جابه جایی راستالغز چپ گرد پیشنهاد کرده بود، بیشتر دارای جنبش قائم است.
  به طوری که اشاره شد داده های دستگاهی و مهلرزه ای در بخش زیادی از درازای گسل کویر بزرگ (دورونه) ناشناخته است و تنها در بخش شرقی آن، میان کاشمر و تربت حیدریه رومرکز چند زمین لرزه در مسیر گسل قرار می گیرد. هرچند که در مقایسه با دیگر پهنه های لرزه خیز ایران، زمینه لرزه خیزی این بخش کم و بیش پایین است.
  داده های مهلرزه ای، نشانگر ویرانی کاشمر (ترشیز) بر اثر زمین لرزه 25 سپتامبر 1903 (با بزرگای 9/5MS=) و تربت حیدریه به سبب زمین لرزه 25 مه 1923 کاج درخت (با بزرگای 8/5MS=) در راستای گسل بزرگ کویر (دورونه) می باشند، هرچند که گواه کاملاً مشخصی دال بر آن که این دو زمین لرزه با جنبش این ساختار بنیادی همراه بوده باشد، در دست نیست(شکل1).
• 
  5- جمعبندی

دریک صدسال اخیر تعداد 23زمین لرزه مخرب بزرگتر از 5 درمنطقه شمال استان خراسان رضوی رخ داده است و 13 زمین لرزه تاریخی که 5 مورد از آنها در منطقه نیشابور می باشد نشان دهنده لرزه خیزی بالا در منطقه شمال استان خراسان رضوی می باشد. حضور گسل های اصلی در خراسان رضوی و سابقه زمین لرزه های مخرب ضرورت توجه بیشتر به امور زلزلهشناسی و مهندسی زلزله این استان را اجتناب پذیر نموده است. بررسی ها نشان می دهد که زمین لرزه 29/10/1390 اولین زمین لرزه و آخرین زمین لرزه نخواهد بود و احتمال زمین لرزه های بزرگتر در منطقه وجود دارد.خصوصا اینکه در یک صد سال گذشته برخی از زمین لرزه ها با پیشلرزه همراه بوده اند. در این راستا ضرورت همکاری مسئولین استان خراسان رضوی در خصوص تامین اعتبار ساخت ایستگاههای لرزه نگاری باند پهن دائمی در قالب تکمیل شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن ایران به منظور فرابینی دائمی خرده رویدادهای لرزه ای منطقه توصیه می شود.
 6-منابع

• آمبرسیز،ن.ن.،ملویل،چ.پ.(1982): تاریخ زمین لرزه ای ایران،ترجمه: ابوالحسن رده، انتشارات آگاه، 1370.
• پورکرمانی، م. آرین، م.: لرزه خیزی ایران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1377.
• مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران: پهنه بندی خطر نسبی زمین‌لرزه در ایران، 1376.
• جوان، غ. قاسمی، م.، گزارش تعیین محل ایستگاههای لرزه نگاری باند پهن دائم استان خراسان رضوی، 1384.
• گزارش زمین‌لرزه 16 مرداد 1384 شمال باختری نیشابور، وبگاه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله.